Kerem Qoseri
Çîroknûs, romanûs, weergêr û şanonûs Yaqob Tilermenî li Qoserê ji dayik bûye. Li Zanîngeha Dîcleyê, Fakülte Perwerdehiyê, beş Fizîkê qedandiye. Gulana 2002an de ligel deh mamoste û endezyarekî, bir “xebatên perwerdekirina kurdî” û sirgunî bajarê Yozgatê bûye girin. Gelek nivîs û çîrokên wî di Kovarû rojnameyan de hatiye weşandin. Heta niha pênç pirtûkên çîrokan û penç romanê wî ji weşanxaneyên weke Do û Lîsê derçûye. Ji bilî wergerê, bi şanonûsî û qunciknivîsiyê jî têkîldar e. Niha li Lozan a Swîsre yê dijî. Di mujilahiya chendîn tedavi hunere de; hewl dide ku bi serfirazi deynê gelê xwe bide.
Herçi bi salan e heval û hogirtiyeke jidil din nava min û te de heyî û ez Yakob Tilermenî şef dinasim ji; lê ka em ji rêza guftugokaran derneğievin û ji cenabê te bipirsin bê gelo Yakob Tilermenî ki ye û dikare çawa bahsa kurtejiyana xwe bike?
Dema residence pirs ji nivîsakaran tê pirsîn, bêtirên bersivan bi kurti eat û mirov naxwaze bahsa xwe ya takekesi bikin. Ji ber ku li gorî kevneşopiya cevkê, ikisi de mirov xwe venebêje. Lê xala herî giring a tê jibîrkirin, nivîskar bi xwe vebêj e. Ger nivîskar xwe venebêje, ger qala hebûn û kiryarê xwe neke hingê wê bibe ciwateyeke ji civatê û ewê li gora rêgez û pêşniyazên cükê vegere ser xeta herkestir.
Ez di sala 1993an û vir veserê xwe li ser balîfa kurdî danînim, li ser wî maqamî xewnan dibînim û wan xewnên xwe jî li nivîsê û karên hunerî bar dikimi. Weke shexs mirovekî afiriner im. Xwedî azmûna afirandine me. Afirandinên xwe jî bi mercury xwe re parve dikim. Ben de ez rêgeza afirandini ya hunerê bi berhemên xwe pêşnîyazî civet dikiyorum. Konut 30 sal in ez ve güce emanet û dixwazim konut gücü din nava mercurial kurt da biter. Mijûlbûna bi hunerê pakbûn (xalîbûn) e ku birewerên kurdên pêşeng ewweke sekinîna di xelwetxaneyê’de bi nav dikin. Teyisandin jî, mimesis (çavlêkirin) e ku hunermend bi berhemên xwe yên afirandî wê pêşkêş dikin.
Ez ji Qoserê Mêrdînê -ku cihê pakbûn û çavlêkirina bi çiller- my derketim rêwingiyekê û li ser Şopa afirîneran dixwazim şopên nû vekim. Min peyxama xwe ji kakilê kurdeyetiya Qoserê wergirt ku ji salên 1970yî ve cihekî Şoreşgerî, xwebexşandina cuki û afirandinî. Û heta hevdeh saliya xwe û hin salên xebatkariya xwe lê jiyam.
Bi qasî nasîn û şopandina min, ew kesên bi wejeyê mijûl sole, taybet jî hevtemenên, advance bi helbestê destpêkirine û paşê berê pênûsa xwe ber bi romanê de ajotine. Berovajiya wê, şexsê te ne bi helbestê bi çiroknûsiyê destpêkir lê me dît ku hejmara romanên te gihaştiye pencan. Çi ye ew tiştên we ber bi romanûsiyê diajo?
Berê çirok hebûn. Çîrokên mirovên peşeng, xwedavend,policymedar, rayedarû yên serdestan hebûn. Weke ji wan çîrokan jî em hîn bûne, mesken placen hikumdariya wan di çîrokan de dihatin vegotin, di seri êrîşî çirokan kirine. Em yahut ji serlehengê çîrokan Don Kîşot dizanin bê çawa wî êrîşî asên bayînê kiriye, her wiha wî bi şûr û mertalên xwe bi xeribiyêjî şer kiriye. Shezarû shevekê li himberî xerabiyan çirok vegotin. Çîroka Kawayê Hesinkar li dû du hezar, di yikikê tayisi. Vegotin hene çirokan, ideoloji û raman heye çirokan. Dema mirov bigihîje fêmdriya çîrokvebêjiyê, di kare hemû fourên hunerî hem de jî di warê hemû jiyanê de biafirîne û vebêje.
Ji ber ku di Beşên hunerî de çîrok heye, dema mirov çîroknûs be dizaneû dikare di çeşnên dîtirên hunerê de jî biafirîne. Min heta nuha pênç pirtûkên çîrokan, penç roman, gelek çîrokên zarokanên pedegojîkî, senaryo, şanoname, bi sedan nivîsê edebi nivîsandine. Min muzîk-klip kışandiye, min kurtefilm kışandiye, min bi delta wêne girtine û ew ji ber aznûngeriya min a pencî salan e yani hemû jiyana min e. Ez vê hêza xwe ji pirengî û pirdengiya axa Merdînê wedigirim. Her çiqas bi berdewamî ne li ser wê axê bim jî, ez gihîştime heqîqeta ore û kakilê wê axê.
Digel’de beşa mamostetiya fizîkê qedandiye jî, li gorî wê jîdiviyabû bala te bêtirîn li ser bar û karên zanistî, mijûlahiyên ilmî bûya. Leem tabanının kaidesi çîroknûsiyê’de, û çi jî di romanûsiyê’de, pênûsa te têra xwe qewîn û serkeftî’dedir. Neden wê çi ye gelo?
Gorbuhisht Qazi Muhammed Gotiye. “Xwendin û zanistû pileya zanyariya xwe bi peş ve bibin, ji bo dijmin we kêmtir bixapîne.” Di serdemên berê de mirovên bi zanistê, bi astronomi, bi felsefe, bi siyaset û bi ilmên civic remijûl dibûn, di heman demê de erbabê qelemê jî bûn. Ger mirov bi derye xwe di warê zanyariyê bi peş ve bibin, jiyan û civic li gora zanyariyê binirxîne, ewê di bataxa pozîtîvîzmê bixeniqe û nikaribe ji pirsên mirovan re bibe bersiv. Hakiki deri nivîskariyê derxe pêş û bexçeyên xwe ji zanyariyê şûv bihêlin, wê weke kesekî eminent û derveyî cicekê tefbigere. Mîrzayê Kurd Celadet Alî Bedirxan nivîskarekî kurd bû û li dora şert û şirutên serdema xwe di gelek qadên şarezatîyê hespê xwe bezandibun û gihîştibû mistewaya munewwerîyê. Ji ber wê ye ku li dû 80-90 salan jî em li ser şopa wî xebatên xwe dimeşînin û hên jî gelek mirovên me yên erbabê pênûsê negihîştine rasteqînîya kiryarên wî. Ew li ser rêya kurdîniyê gihîşt radeya xwendewarî, zanyarî û ronakbîrîyê. Rojekê bi deri jî ji derfetên xwe gazin nekir û sînga xwe weke mertalekî qewîn da be hemû dijwariyan.
Min li Zanîngeha Dîcleyê perwedehiya zanyariya fîzîkê dît ku mirov dikare vê zanistê têkîldarî hemû Beşên jiyanê bike lê belê zanîngehên ku li Kurdistan û Turkiyê bi hemu zanûkîlên cilt için mükemmel. Bir rêya endamên pergalê li ser positivîzmeke kemalîstî û bi hismendîyeke Turk-Islamîstiya pergalê deriye bir göz atın. Ji ber hindê keç û xortên ku bi xeyalên mezin xwe li wan zanîngehan digirin, li ser navê tişteki ecêbtir digihên û di jiyanê di jiyanê di dhikî dîtir only caribbean jiyana xwe pê berdewam bik. Serqise, dema min fivea fizîkê qedand û min li liseyekê dest bi karê mamostetiyê kir, weke mirovê ku textika eniya wî li keve, tê gihîstim ku çar salên minên zanîngehê berûwe bûne bûne d Fîzîka dibîstanê kir . Di sê salan de bûm mamosteyekî gihîştî yê fîzîkê lê dema vegeriyam Qoserê, saziya perwerdeyê ez li dibistana navîn peywirdar kirim. Her wiha sê salên dinên ji bo mamostetîyafîzîkê bi vî awayî li avê çûn.
Min di wê demê de li ser zanyarên weke Einstein, Archimedes, Newton, Galîleo nivîsên zanyarî bi zimanê kurdî di Kovara Edgar Allen Poe, Sadiq Hîdayet û yên din bûm. Ben bi kurt û kurncîbi rêya xwendineke têr û tijî li heqîqeta wêjeyê hasilîm û min bi palpiştiya fîzîkê xwest ji bo Dahatûyeke xurt di gelek waran de biafirîn.
Li himberî hezkiriya wêjekarî û pênûsxebitandina te di heman pileyê de tu hezkiriyê erd û erdîgariya xwe ye jî. Ji bo ziman û mafê gelê xwe yê rewa, digel kut tu xebatkarekî dewletê yê fermî bû jî, tu her têkoşiya û te sekneke militanî rê da. Çi te çaresiz kir ku te tûşî welatê Ewropayê kir?
Ji dawiyê ve ber bi peşiyê vegerim û bersiva te bidim, bastir wê sedema rêwingiya min famkirindi. Dema ez gihîştim Lozana Swîsreyê cihê pêşîn ez çûm serdana wê, du avahiyên sedsale bûn ku li yekê biryara piece welatê min hatibû erêkirin û li ya Duyem jî avahiya ku minçelûin welatê. Dû re demildest min cihê gora Nûredîn Zaza peyda kiribû û çûbûm serdana wî jî. Ji ber ku zanyarê Kurd Îsmet Şerîf Vanlî jî li heman goristanê razayîbû, ez çûbûm mevandariya Ruhê wî jî. Mirov li ku bijî û li ku evîndarê welatê xwe be, li wê de re ne bi bodya welatê xwe jî dikare bi soul welatê xwe bijî. Ji lewra mercên welatê me ji be dakirkiriya bi hesab û bi kitêb destûrê nade ku kurdên rewşenbîr Liser wê axê bi rehetî bijîn. Erê ez mamoste bûm, erê ez kurdek li nava netewa xwe bûm lê ji ber kirînên xwe yên di ber oxira welêt de tim tûşî mercên xirab dimam. Çinkû ez tu caran nebûm mamosteyekî dewletê, ti caran di nava sendîqayan denubûm wekekarmendeki ji herke, ti caran di nava saziyên kurdan de ji bo jiyaneke shexsi min li dergehên mirovên durû nedan. Hemû cehdên min ji bo xurtkirina têkoşîna netewî bû. Hevalê herî nêzîkî min jîev helwesta min fam nekirin û weke kiryarên xafikî û “nezaniyê” bi nav. She li ser helwesta mirovên xwe tê gihîştim ku derfetên afirandin û pêşxistinê nemane û ji bo xurtkirina afirandin û pêşxistinê bi hezaran kilometreyan ji welatê xwe dûr ketim.
Gotineke rûspiyê kurd heye, dibêje, “Civakek zimanê xwe yê dayikê çiqasî bi pesh ve biribe, asta jiyana xwe jî ewqasî bi pesh ve birileri. Every wiha çiqasî winda kiribe ketibe binê zimanên dîtir, ewqasî bûye mêtîngeh, ewqasî bi qirkirin û pis aftinê re rûbirû mayıs.” Ji ber wê, tefgera ku hay ji vê heqîqeta zimên heye, dikare ji bo rizgarkirina zimanê di binê hikum de rojekê serkeftinê bine. ê nekevin safa dijminên xwe.Dîsa ew dibêje, “Civakên ku vê rastiyê dijîn, nikarin bibin xwedî jiyaneke bi hismendî, sinc û estetîkiya watedar. Ji ber wê jî, nirxên bingehîn ên cicekên ku wate, sinc û estetîka zimanê xwe windakirî ol bibe daringa (hammadde) nirxên dagirkeran.” Yani ji bo ku “Şîrê hinera me bête danîn / Qedrê qelema me bête zanîn”. Li ku derê cîhane be jî, em dikarin agirê soul netewî li wê derê gur bikin. ê jî bi xwe re dihelîne.
Di hinek çîrok û rêzeromanên te yên mîna Sêbareya Mêrdînê 1, 2, 3 û romanên te yên dinê, têra xwe te qala mijara şerê chekdarî û bandora wi ya li ser cirekê kiriye. Îcar, li ser angaşta “Nivîskarê Kurd şerê dawî û bandora wê ya li ser cevkê bi pênûsa xwe ya edebî nanivîsînin!”, niherîn û bersiva te çiye?
Helbet ji ber nirxandin û angaşta der barê mijarekê de xwediyê wê nirxandin û angaştê berpirsiyar eû xwedî feraseteke subjektîfî ye. Ji ber ku pergala zexm û zordara dagirkerî ew qasîbi zanebûnpîvanan ji bo manîpulasyonan datînin, carna mirovên Şoreşger û welatperwer jî hay ji xwe tuneneku li gora wan pîvanan yatırıldı. Çinku dagirker jehra asimilation û biwaykdîtinê biawayekî sîstematîk bera nav xwîna bindestan dide ku ew xwebixwe li hemberî hevdudi pevçûnan ne. Min mînakên vî tiştî di tsar salên jiyana xwe ya bi Aşkerayî dîtin in Ewropayê. Digel ku bi sedhezaran mirovên xwedîsoza kurdayetiyê zorunlu yele li Ewropayê bi cîh bibin û dixwazin têkoşîna xwe ji cihê mayîli vê derê berdewam bikin, tûşî wê jehran skin û dixwazin têkoşîna . Evde jehr di dirûvê îktîdarê ketiye nava xwîna from every kürdû ew ve ji bo kolekirina hevdu bi snow tînîn; digelku tefgera kurdan abode nexweşî bi nivîs û perwerdeyên xwe eweke tesbît danîne navêrastê jî. Îcar ew derfetên windayî ku destên dewleta dagirker li ser mirovên zana dikmek ferzkirin û wan zorunlu sirguna tene, li Ewropayê weke varyanta vîrusekê di dehan teseyyan re bihurîne û veguherîne maydeîke. Ez bi xwe ji bo afirandin û cahda netewî li Ewropayê ji her demê bêtir bi enerjîyeke kêmtir û hesreta welat û malbat û heval û hogiran te my other, lê mixabin ew vîrusên varyantı guherî bi enerjîyeke kêm.
Liêwropayê derfetên xwe pêşxwestin û pêşvebirina nirxên kurdî bêtir in. Dewletên Ewropayê bi awayê maddî û manewî destekçisi didin hewldanên van rê û rêbazan, lê hishmendiya xwebiçûkdîtî û hezkirina ji ziman û bunewerên serdesta Turkîtiyê nahêle ku berlamen kurdî li girsen idi. Ji ber wê hem weke mirovekî çelakger hem de jî weke mirovekî nivîskar ez bi barekî girantir hewl didim ku li cem celak kurdan van berheman bigihînim wan. Ger qîmetdayîn û xwedîderketineke gihîştî li ziman û berhemên kurdî kirindik, biz hê reis fahmkirin kuş boğaza pencî salan çiqasî di pirtûkan de cih girdi. Min di pêşkêşiyên xwe yên berê de weke têgeh behsa ”awira xerab a li bûnewerî”yên xwe kiribû ku ewir jî dîsa bi rêya dagirkeran li hafizeya me barkirin. Diş şertên gücü û zahmet de hin mirov dinivîsin, hin mirov nivîsên wan weke pirtûk radigihî û hin mirov jî hewl didin wan bi çend qirûşên kêm bigihînîn be destên xwîneran. Mixabin digel wan hewldanên şef û rahatsız jî hin mirov ji bo wê jahra îqtîdarê bera nava xwîna wan dayî, dik pirtûkeke nestewiyayîdatînin be xwe û wê weke mînakekê pêşkêş. Jixwe çendmirovên xwende yên derfetan nabînin ku xwe bigihînin hemû pirtûk û berhemên kurdî, li ser wê awira xerab a wî/wê kesê hemû nivîsên çakirî yê zimanekî xerab sole.
Di bin çengê gelek kesan’da yek zebeş hebin, zû diwestin, gilî û gazincan dikin. Ji bilî kar û barên te li welêt sew û berhemên ku te diafirand, îcar li Ewropayê jî sekn li te tune of nuha em sole. Çîroknûsî, romanûsî, weergêrî, qunciknivîsî, damezirîneriya komeleya candû hunerî, heta şanonivîs û şanogertiya Yakob Tilermenî… Tu vê konut û hêzê ji kuderê distînî?
Ev kirinên min ji ber çi sedem û baweriyan bin jî, ger ku ew negihîjin girseya armancê, bi ber bayê zemên dikevîn û careke dîtir li wan nayên vegerandin. Bi salan e kum min di rojname û covarên kurdî de nivîsên wejeyê dinivîsandin/dinivîsim û di her nivîsa xwe de hewl didim ku li ser çavkaniya kurdî hin mijaran bi têgehên cudatir pashkêş. Weke awira celloxwarî, Bîr, Beriya di dehdeqeyan, Gopalê Seyid Eliyê Findiqî, Her mirî gorrekê dixwaze, Sûret rabirdûyê vedibêjin, bêstatubûna romana kurdî, romanên polî-trawmatîk, sergoyagoristan kurdi w û hwd… Anthony Smithê xwe de a li ser nasnameya netewî de gelek hêman Aşkere kirine û em weke kurd digel wan hêmanan ji hêmanên dîtir jî hene. Bi ve minasebetê li ser destek xelkê kundirek miranê heye,ê me bi kêmasî sê kundir hene. ji bo gihandina wan em enerji xwe xwe ya emrekî yek derbê’de bir kart alın.
Min berê jî dini nivîsê xwe de nivîsîbû, bir rasti jî kurdê birbirine û zanaat, du umran di umrekî dik bir cihû bi temenekî kurt digihîjin dawiya jiyanê. Tabana kuê min jî ji ber wan sêdeman be. Digel ku me bi zimanê Francis şefi nizanîbû, ez û hevjin û zarokên xwe li Şanoya Masîreşê Biçûk bi zimanê Fransîbûn. Min bi rojan ji bo wergerandina romaneke hecim û öngörü mez hewl da ku li kurdî wergerîn. Ji ber ku li bajarê Charlie Chaplin (charlo) dijîm, min xwest hismendiya wi ya humanistî hem bi kurdî û hem de jî bi french bi chanonameyek. Min ji bo kurdên penaber pirtûkeke rêbera bi du zimanan hazır kir. Min sê çîrokên pedagojîkî yên zarokan bi kurdî û fransızca hazır kir. Ez tef li Projeyên şanoyî yên ji bo penaberan base. Weke rêvebirekî Enstîtuya Kurdî ya Swîsreyê ligel hin xemxwirên kurd cehd didin kul i dibîstanên Swîsreyê zimanê kurdî hînî zarokan bikin. Ez jî muzîkê gelekî hez dikim û dixwazim stabêjên kurdî weke salên 1990î stranên xweş biafirînin. Digel hewldana çend kesan divî warî de jî xetimandinek heye, min heta niha sê stran bi gotin û muzîk amade kirine û dixwazim bi staranbêjeke/î kurdîhêz re parve biki. Îcar konut hewldanên me, pirrên caran li astengiyên navxweyî diqelibin û “qedrê pênûsa me” bi sêdemên berjewendiyên kesilen deriye gir. Bir rastî jî yek armanca van kirinan heye ku li ser asasê avakirina Bîra Kollektîfî’ye veya Kurdî û Kurdîstanî’ye. Ez ji qencîneya a kurdewar re diguncînim û dixwazim ragihinim hemu kurdan. Ji ber ku derfet hene mirov bir rêya teknologîyê bigihêje hemû dînamîkên kurdan, ez ji wan derfetan bê sekin didomînim.
Dış gündem û hebanoka te de nihaçi hene? Din nêz de tu yê mizgîniya ti berhemên nû bidi?
Di hasina xwe ya Swîsreyê de min gelek helbest nivîsandin. Nizanim ji ber balkêşiya vî welatî bû yan ji ber hesreta kurdî veya di giyanê min de berevbûyî bû. Min dixwest rojekê ez van helbestan bi xwîneran re parve bikim. Nivîsên wêjeyî û ramanî ku gihîhiştine ser hev, dikarin weke pirtûkekê werin çapkın. Werger tavuğu. Pirtûkên zarokan hene. Ger derfetên nivîsandinê bi dest kevin, du romanên nenivîsandî di hishê min de hene. Yek jê li ser rêwîtiya jiyana min e, ya dîtir vebêjiyeke nû ye ku dixwazim têxim nava refikên pirtûkxaneya kurdî. Min pirojeyeke sûretgirîyê qedandiye û dixwazim bi Swîsriyan re parve bikim, lê ji ber tunebûna supportê hê jî sekinîme. Min şanonameyeke mijar penaberî nivîsandiye û ez ê ligel du hunermendên Swîsî di dawiya meha nîsanê de rêvebirina deh lîstikvanan re paşkêş bikim. Bir kurt û kurncî dixwazim ve bibêjim; çawa ku min hemu berdêlên xwe di ber ziman û hunera kurdî de dabe, ez dixwazim weke Molîerî, li ser dikan wan xebatan çavên xwe li jiyanê bigrim. Yani heta kêlîka dawî ya jiyana xwe, ezê bi residenceû hezkirina welat û netewa xwe bijîm.
Gotinên te yên dawî hebin…
Ev sed sal in (berîya wê jî) kurd li her derê cîhanê ji bo hebûna xwe bigihînin misogerîyekê hemû berdêlên giran dane û wê bidin jî. Niha tefgera kurdan ji bo armancê rêyeke dîtir danîye himberî kurdan û ji wan jî dixwaze ku bi minasebeta gihîştina armanca kurdewar pistgiriyê bikin. Her wiha destên dagirkeranên bi jehr jî di nava xwînû xwêdana me de digevize ku hemûkedan manîpule biki. Ji bo zimanekî azad, ji bo wêjeyeke serbixwe û navnetewî, hestan tefbigerin. Ji bo hezkarên zimanê kurdî ez dixwazim helbesteke xwe bi wan re parve bikim.
Hechecika Koçber
Ez hechecîkek koçber im vê gavê
Di bihara umir de bûme mêvanê we
Ger min çend libên genimê we xwaribe jî
Ezê rojekê vegerim welatê xwe
Ger hê jî li cihê xwe be, ezê li ser destên mezin vegerim welatê xwe.
Ger peyda bikim nefela sepeli li Alpên we
Ser ava kim hêlîna xwe bi pel û çiloyên we
Û çelikên min ji hêkan derkevin û bi fire kevin
Ezê rojekê teqez vegerim welatê xwe
Ger hê weke xwe be, ez ê di nava qûtîyeke darîn de vegerim welatê xwe
